Η αδικία της “ετικέτας”: μια βιωματική άσκηση
Η αδικία της “ετικέτας”: μια βιωματική άσκηση
Η αδικία της “ετικέτας”: μια βιωματική άσκηση
Γράφει o Νίκος Νακόπουλος
Έχουμε μία εύκολη τάση να κολλάμε ετικέτες σε ανθρώπους και να τους κρίνουμε μέσα από αυτές. Η εκάστοτε βαρύγδουπη ετικέτα τείνει να αποκρύπτει ή να μειώνει την αξία των υπολοίπων ιδιοτήτων του ατόμου και να περιορίζει την ύπαρξή του σε αυτήν την μια ετικέτα που “καταβροχθίζει” οτιδήποτε άλλο. Γιατί;
Γιατί κολλάμε ετικέτες στους ανθρώπους; Θα συζητήσουμε πιο μετά έναν πιθανό λόγο, πρώτα θέλω να μοιραστώ μαζί σας μια βιωματική άσκηση για την ρητορική μίσους στην οποία συμμετείχα.
Η διαδικασία της άσκησης
Στην άσκηση ήμασταν 20 άτομα και χωριστήκαμε σε 2 ομάδες. Κάθε άτομο είχε ένα χαρτί στη πλάτη του με μια ιδιότητα. Το άτομο απέναντί μας, αφού διάβαζε την ιδιότητά μας, μας έλεγε για περίπου 30″ τι σκεφτόταν , τι αισθανόταν αλλά και τι συνήθως πιστεύουν οι άλλοι για άτομα με την ιδιότητα αυτή, χωρίς εμείς να απαντάμε. Σκοπός δεν ήταν να καταλάβουμε ποια ιδιότητα είχαμε κολλημένη στη πλάτη μας αλλά ο καθένας μας να εκφραστεί ελεύθερα. Αφού είχαν μιλήσει όλα τα μέλη της 1ης ομάδας με όλα τα μέλη της 2ης ομάδας συζητήσαμε τι νιώσαμε και τι εκλάβαμε από όσους μας μίλησαν.
Οι ετικέτες και το στίγμα
Εμένα 4-5/10 άτομα μου είπαν ότι με λυπούνται και ότι είναι κρίμα αυτό που κάνω. Μια κοπέλα μου είπε πως δεν μου δίνει χρήματα όταν με βλέπει να ζητάω. Άλλη είπε ότι φοβάται κάποιες φορές όταν με βλέπει στο δρόμο. Μια άλλη κυρία, αφού μου είπε ότι με λυπάται, μου είπε ότι έχω μια ψυχική αρρώστια. Ένας κύριος μου είπε ότι έχει προοδεύσει η ιατρική και πως υπάρχει ελπίδα.
Τι ιδιότητα νομίζετε ότι είχα; Όσοι απαντήσατε «τοξικομανής» ατυχήσατε. Ήμουν απλά «χρήστης ναρκωτικών». Αυτό σημαίνει ότι δεν ήμουν οπωσδήποτε εθισμένος στα ναρκωτικά. Κατά πάσα πιθανότητα δεν ζητιανεύω και μπορεί μια στο τόσο να καπνίζω ένα τσιγάρο ινδικής κάνναβης ή να πήγα στο Άμστερνταμ και δοκίμασα ψυχοτρόπα μανιτάρια. Ουσιαστικά εξέλαβαν ως δεδομένο ότι έχω σοβαρό πρόβλημα εθισμού με τα ναρκωτικά και μου μίλησαν αναλόγως. Περιττό να σας πω ότι δεν ένιωσα καθόλου ωραία. Μάλιστα, όταν έμαθα ότι τελικά δεν είχα την ιδιότητα του εθισμένου στα ναρκωτικά ένιωσα ακόμα πιο άσχημα.
Η πιο ενδιαφέρουσα περίπτωση όμως, ήταν ενός κυρίου ο οποίος εισέπραξε κατά κύριο λόγο λύπη, οίκτο και ένα γενικότερο αίσθημα που μόνο αυτούσιο έχει νόημα να το μεταφέρω: «έχεις κάτι που δεν μπορεί να φύγει ή να βελτιωθεί, κρίμα είναι». Ο κύριος αυτός δεν είχε καταλάβει ποια ιδιότητα είχε. Τελικά είχε την ιδιότητα «ψυχική ασθένεια». Υπέθεσαν ότι ο κύριος βρίσκεται σε ένα αδιέξοδο λόγω της κατάστασης του και του εξέφρασαν τη λύπη τους.
Ψυχική ασθένεια όμως μπορεί να είναι και μια ήπια κατάθλιψη ή ένα κλινικό άγχος σε ύφεση. Μπορεί επίσης να είναι μια (σχεδόν) πλήρως ελεγχόμενη κατάσταση η οποία πλέον δεν του προκαλεί προβλήματα αυτή καθ’ εαυτή. Στην έννοια-ομπρέλα «ψυχική ασθένεια» θα μπορούσαν να συγκαταλεχθούν μια σειρά από καταστάσεις οι οποίες δε χρειάζονται τον οίκτο κανενός και δεν αποτελούν αδιέξοδες, αποκλειστικά αρνητικές καταστάσεις.
Ουσιαστικά άλλα διάβασαν και άλλα κατάλαβαν. Πήραν την ετικέτα με την κυριολεκτική έννοια και κόλλησαν μια δικιά τους. Γιατί το κάνανε αυτό; Γιατί το κάνουμε αυτό;
Γιατί και πως δημιουργούμε ετικέτες
Ο ανθρώπινος εγκέφαλος λαμβάνει κάθε μέρα αναρίθμητα ερεθίσματα από το περιβάλλον. Καθημερινώς καλούμαστε να νοηματοδοτήσουμε την πραγματικότητα την οποία βιώνουμε έτσι ώστε να σχεδιάσουμε αναλόγως τις συμπεριφορές μας. Όσο πιο γρήγορα λοιπόν νοηματοδοτήσουμε τα διάφορα ερεθίσματα τόσο πιο γρήγορα θα ξέρουμε πως πρέπει να αντιδράσουμε και τόσο καλύτερο θα είναι αυτό για εμάς. Ή τουλάχιστον έτσι νομίζουμε.
Χάριν οικονομίας χρόνου ο άνθρωπος καλείται καταρχάς να κατηγοριοποιήσει τα ερεθίσματα που δέχεται. Ο άνθρωπος τείνει να κωδικοποιεί τα προσλαμβανόμενα ερεθίσματα και να βγάζει ορισμένα συμπεράσματα. Αυτό αποτελεί συνήθως μια αυτόματη διαδικασία την οποία δεν αντιλαμβανόμαστε εύκολα. Ας δούμε πως αυτό εξηγεί την βιωματική άσκηση που περιέγραψα στην αρχή.
Οι άνθρωποι ήρθαν σε επαφή με ένα ερέθισμα και συγκεκριμένα με ένα χαρακτηριστικό. Δια της αυτόματης διαδικασίας που περιεγράφηκε παραπάνω συμπλήρωσαν το υπόλοιπο του «παζλ» σύμφωνα με την εικόνα που έχουν οι ίδιοι για τα άτομα με αυτό το χαρακτηριστικό. Η Ρωσσίδα χορεύτρια ντε και καλά είναι ιερόδουλη, ο χρήστης ναρκωτικών ντε και καλά είναι εθισμένος στα ναρκωτικά και ζητιανεύει στους δρόμους κ.ο.κ. Οι ετικέτες αυτές δεν είναι απλά άστοχες στη θεωρία και το λέγειν όμως. Παράλληλα, έχουν αξιοσημείωτες επιπτώσεις και σε επίπεδο συμπεριφοράς.
Μακριά από τις ταμπέλες και προς μία σφαιρική οπτική
Όλοι οι συμμετέχοντες που αντιμετωπίστηκαν σαν κάτι άλλο από την ιδιότητα που είχαν για τους σκοπούς του παιχνιδιού έλαβαν μια τουλάχιστον ανισότιμη και άδικη αντιμετώπιση σχετικά με την ιδιότητα που είχαν στη πραγματικότητα.Η εκάστοτε ετικέτα είναι σαν να ντύνει το άτομο με τον μανδύα της, εμποδίζοντας όλα τα υπόλοιπα, ποικίλα χαρακτηριστικά του να διεκδικήσουν την θέση τους στον ήλιο.
Μία ή δύο συμπεριφορές ή χαρακτηριστικά δεν επαρκούν όμως πάντα για να χαρακτηριστεί το άτομο εν τω συνόλω. Ίσα-ίσα σπάνια επαρκούν. Η πραγματικότητα συνήθως είναι πολύ πιο περίπλοκη από αυτό που βιαζόμαστε να συμπεράνουμε. Πέφτουμε συχνά στην παγίδα να μην αναζητήσουμε περισσότερες πληροφορίες ή να εκφράσουμε άποψη χωρίς να έχουμε στη πραγματικότητα γνώσεις για το πραγματευόμενο θέμα.
Η αναζήτηση περισσότερων πληροφοριών (π.χ μέσω σφαιρικής και ανεξάρτητης ενημέρωσης) και η απόκτηση γνώσεων (π.χ μέσω μελέτης) για ένα θέμα αποτελούν χρονοβόρες διαδικασίες που δεν φαίνεται να «ταιριάζουν» στους γρήγορους ρυθμούς στους οποίους ζούμε. Ίσως όμως να πρέπει να τα κάνουμε να ταιριάζουν για να έχουμε καλύτερη επαφή με τη πραγματικότητα και πιο αντικειμενική κρίση.